Banhira koalia kultura Timor Leste, ninia baziku maka Uma
Lisan, ka Uma Lulik, ka Uma Adat Kultura katak Dalan husi klalaok no
hanoin nebe ema moris iha grupu so-cial ida aprende, kria no fahe ba
malu. Ho kultura ita bele hare diferensia entre grupu humanu ida ho seluk.
Kultura mos haketak ita ema ho animal. Kultura ema nian ida inklui sira nia fiar, sira nia regulamentu ba hahalok, lian, ritual,
arte, hatais, religiaun, no sistema ekonomia ho politika. Nune’e mos, grupu ema sira nebe iha kultura
nebe hanesan, partikulamente, iha regulamentu kona ba moris nebe hanesan no iha
organizasaun sosial basiku nebe hanesan sei forma sosiadade. Kultura hanesan
aspeitu importante ida iha istudu importante.Kultura iha karakteristik nebe
oin-oin, hanesan:
1. Kultura hanesan simbol – dalan abstrak hodi refere ba
buatruma no hodi komprende ideias, objetu, sentimentu ,ou hahalok – ablidade hodi halo komunkasaun ba symbol mak lingua;
2. Kultura hanesan buat ida ita fahe ba malu – ema nebe
moris iha sosiadade hanesan fahe hahalok no hanoin nebe hanesan kulturalmente;
3. Kultura hanesan buat ida ita aprende – ema ida-idak
tengk iaprende sira nia kultura;
4. Kultura hanesan adaptivu – ema uza kultura flexibelmente hodi adapta an ba mudansa natureza iha sira
nia sorsorin.
Tuir mai hau sei koalia kona ba kultura Timor nebe sei
forte to’oagora. Primeru hau hakarak hare kona ba ita nia Uma Lulik . Tambasa mak Uma Lulk ? Tamba tuir hau nai hare’e, Uma
Lulk ma khanesan simbol aas liu ba Kultura Timor nan. Uma Lulik hanesan sentru kultura ba ta Tmor oan.
saida mak Uma Lulik ?Uma Lulik ka Uma Lisan, hanesan uma
ida nebe konsidera sagradua Timor oan hotu-hotu. Uma Lulik ne’e ita hetan tutan
husi visi avosira iha tempu uluk liu ba. Uma Lulik mos hanesan fatin ida nebe
itahalo ceremona ka rtual sagradu sra ha
laran. Sasan sira nebe takonsdera
lulk se ra ha Uma Lulik nia laran. Nune’e Uma Lulikida-idak iha valor
nebe aas tebes ba Timor oan sira nia moris. HoUma Lulik , relasaun entre ema
individual, familia, ka knua sira seihametin. Iha Uma Lulik nia laran, ita sei fiar malu, respeitu malu,hanai malu no kuinhese malu diak
liu tan.
Wainhira ita la iha Uma Lulik ,
nudar Timor oan, ita sei namlele. Ita la iha abut ida nebe metin. Ita la fiar
malu no la respeita malu. Nune’e wanihira la iha Uma Lulk , Timor Oan isra se
moris hanesan animal fuik ida, sei la iha respeitu ba malu, la fiar
malu, no konfltu
se mosu bebeik, ita moris la hakmatek, hafuu malu hanesan busa ho laho.
Ho Uma Lulik , ita sei kuinhese Bandu, lei no ordem nebe
ita niavisi avo sira rai hela ba ita. Sosiadade ida-idak nebe moris hamutukiha
Uma Lulik bo’ot ida nia okos, sei iha sira nia Bandu rasik. Hoandu ida ne’e,
sira sei respeita malu, hanai malu, iha relasaun diaka malu no iha unidade ba
malu nebe metin